Жаңашылдың қайтымсыз энергиясы

Цой Самен Викторович – техника ғылымдарының докто-ры, профессор, Қазақстан
«Экология» халық академиясының академигі және вице-президенті, ХАА, Қазақстан
Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары академиясы, Ұлттық тау-кен ғылымдары
академиясының академигі, Д. А. Қонаев атындағы тау-кен ісі институтының құрметті
ғылыми қызметкері, «ҚазКСР Алтын құрмет кітабына» енгізілгені туралы Құрмет
дипломының иегері, «Оныншы бесжылдық екпіндісі» төсбелгісінің иегері, «Қазақстан
Республикасында ғылымды дамытуға сіңірген еңбегі үшін» төсбелгісінің, «Ерен еңбегі
үшін», «Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске – 50 жыл», «1941-1945 ж.ж. Ұлы Отан соғысындағы
Жеңіске – 60 жыл», «1941-1945 ж.ж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске – 65 жыл» мерекелік
медальдарымен марапатталған; «Еңбек ардагері» медалімен, «Қазақстан корейлерінің
дамуына қосқан үлесі үшін» Қазақстан корейлері Қауымдастығының медалі, ҚазКСР ҒА,
ҚазКСР ЖБ және Ғылым Министрлігі, ҚазПТИ, Қ.И. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ құрмет
грамоталарының иегері.

Цой Самен Викторович 1921 жылы 10 Қарашада Приморск өлкесінің Сучан қаласында дүниеге келген.
Оның өмір жолы – ғалым азаматтың, ғылыми және инженерлік кадрлардың педагог-тәрбиешісінің
қалыптасуының жарқын мысалы. Ғылым мен техниканың әртүрлі салаларындағы білімінің жан-
жақтылығы мен кеңдігі, қажымас жаңашылдық табиғаты оған зерттеуші ғалымның талантын аша түсуге
мүмкіндік берді.
Цой Самен – Қарағанды тау-кен техникумы мен Қазақ тау-кен металлургия институтының түлегі, Ұлы
Отан соғысының ауыр жылдарында оқыған тау-кен инженерлері мектебінің өкілі. Институттағы оқуды
электромонтер жұмысымен үйлестіре отырып, болашақ тау-кен инженері өмір сүру үшін күрестің алғашқы
өмірлік сабақтарын және оның ғылымдағы болашақ жетістіктерінің негізіне айналған еңбек дағдыларын
алды.
РКФСР Хакасск автономиялық облысы көмір өнеркәсібі трестінің бас инженері, Қарағанды тау-кен
техникумының оқытушысы, ҚазКСР ҒА тау-кен ісі Институтының параметрлер мен процестерді
оңтайландыру зертханасының меңгерушісі және кибернетика секторының меңгерушісі, Қ.И. Сәтбаев
атындағы ҚазҰТУ кафедрасының профессоры болып жұмыс атқару кезінде С. Цой еңбекқорлығын, жеке
жауап-кершілігін, жоғары кәсібилігін, өзіне және өзінің оқушылары мен студенттеріне талап қоятынын,
өзінің адами қасиеттері бойынша нағыз зиялы екенін көрсетті. Өзінің 70 жылдық ғылыми қызметі
барысында профессор С.Цой пайдалы қазбаларды өндірудің және оларды қайта өңдеудің инновациялық
технологияларын, шахталар мен кеніштерді жобалаудың автоматтандырылған жүйесін, өндірістік
процестерді жоспарлау мен басқарудың өзекті мәселелері бойынша іргелі ғылыми зерттеулердің
ауқымды кешенін жүргізді.
Профессор С.Цойдың ғылыми зерттеулерінің нәтижелері оның көптеген іргелі еңбектерінде, ғылыми
мерзімді басылымдардағы жүздеген мақалаларында, әдістемелік әзірлемелері мен патенттерінде,
халықаралық конференциялардағы баяндамаларында көрініс тапты.
Ол 350-ден астам ғылыми еңбек жариялады, оның ішінде 32 кітап (15 монография, 6 оқулық және оқу
құралдары, 7 ОӘК), олардың жалпы көлемі 500-ден астам баспатабақтарын құрайды, 83 авторлық куәлік,
өнертабысқа алдын ала және инновациялық патенттер алынды.

Профессор Цой С. отандық ғылым мен техниканың дамуына үлкен үлес қосып қана қоймай, тау-кен
өндірісі саласында үлкен ғылыми мектеп құрды, ол біздің елімізде ғана емес, сонымен қатар одан тыс
жерлерде де танымал.
Профессор Цой С. өз еңбегінің көп бөлігін жоғары білікті ғылыми кадрлар даярлауға арнады. Оның
ғылыми жетекшілігімен 53 кандидаттық және докторлық диссертация қорғалды, бұл республиканың тау-кен ғылымы мен өндірісі саласындағы елеулі ғылыми әлеуетін білдіреді.
Профессор Цой С. ғылыми қыз-меті үнемі тау-кен өндірісінің ірі мәселелерін шешуге бағытталған.
Профессор Цой С. ірі теоретик қана емес, сонымен қатар ТМД елдері мен алыс шетелдердің
шахталары мен кен орындарында кеңінен қолданылатын шахталық желдеткіш желілер және оларды
оңтайлы басқару теориясын құрудың негізін қалаушы болды.
1959 жылы ҚазКСР ҒА тау-кен ісі Институтының кеніштік желдету зертханасының кіші ғылыми
қызметкері бола отырып, ол бос жазық ағын түріндегі ауа перделерінің көмегімен тау-кен қазбаларындағы ауа ағындарын реттеу мүмкіндігі туралы бірегей жұмыс жариялады. Сол жылы КСРО Ғылым Академиясының академигі А.А. Скочинский және Ленинрад тау-кен институтының профессоры В.Б. Комаров жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған әйгілі «Рудничная вентиляция» оқулығында (М: Углеиздат, 1959. - Б. 339-340) тау-кен инженері Цой С. жұмысының мазмұны жоғары бағаланды.
Кенішті желдету саласындағы зерттеулерді жалғастыра отырып, ол керемет нәтижелерге қол жеткізді.
Бұрыннан бар проблема – шахталар мен кеніштердегі тау-кен жұмысшыларының өмірін қамтамасыз
етуде өте маңызды болып табылатын Тау-кен қазбаларының күрделі желілері бойынша ауа мөлшерінің
табиғи және жасанды таралуын анықтау 100 жылдан астам уақыт бойы шешілген жоқ (1854-1966 жж.
Аткинсон міндеті). Осы уақыт аралығында әлемнің көптеген елдерінің ғалымдары (Scott D. R., Azkinson J.J., Hinsly C., Bystron H., Gerhard B., Gross H., проф.Чечет Г.О., акад. КСРО ҒА Шевяков Л.Д., акад.
ҚазССР, проф. Попов А.С., КСРО Ғылым академиясы корр.-мүшесі Абрамов Ф.А. және басқалар) оны
шешу үшін жұмыс істеді.
Тек 1966 жылы профессор Цой С. бұл мәселені алғаш рет өзінің докторлық диссертациясында
«Шахталық желдету желілерін зерттеу және олардың параметрлерін басқару» деп атады. Бұл жұмысқа
1966 жылы ҚазКСР ҒА жалпы ака-демиялық сессиясында КСРО ҒА Президиумының мүшелерінің бірі
академик Н.В. Мельников жоғары баға берді.
Профессор Цой С.шәкірттерімен бірге жалпы көлемі – 50 баспа парақ, кеніш желдету саласында
әлемдік техникалық әдебиетте теңдесі жоқ бес монография мен бір оқулық жариялады.
Кеңес Одағының және шетелдердің салалық, академиялық ғылыми-зерттеу, оқу институттарының
ешқайсысында тау-кен ғылымы саласында осындай іргелі жұмыстар жүргізілмегенін атап өткен жөн.
Негізгі білім беру бойынша тау-кен инженері бола отырып, С. Цой өзінің ғылымдағы жолының басында
тау-кен өндірісінің технологиялық мәселелерін шешуде зерттеудің математикалық әдістері маңызды орын алуы керек екенін анық түсінді. Сол алыс жылдары кибернетика реакциялық жалған ғылым ретінде түсіндірілгеніне қарамастан, ол студенттерімен бірге техникалық кибернетиканың дамуына және оны әртүрлі са-лаларда қолдануға үлкен әсер еткен бірнеше монографияларды жариялауға батылдық танытты. Ал «Графтардың қолданбалы теориясы» кітабы әлемдік масштабта үшінші болып шықты. Бұл еңбектер өнеркәсіптік мәселелерді шешуде оларды практикалық қолдану саласында ғана емес, сонымен қатар жоғары білікті ғылыми және инженерлік кадрларды дайындауда да үлкен маңызға ие.
Оның жаңашылдыққа құмар қажымас мінезі ҚазКСР ҒА тау-кен ісі Институтының параметрлері мен
процестерін оңтай-ландыру зертханасы алғаш рет тау-кен кәсіпорындарын автоматтандырылған жобалау жүйесін-САПР (кеніш) әзірлеп, тәжірибеге енгізген кезде пайда болды. Негізін қалаушы профессор С. Цой және оның ғылыми мектебі болып танылған тау-кен ғылымындағы бұл бағыт кеңінен танылып, тау-кен ғылымы мен өндірісінің одан әрі дамуына күшті серпін берді. Бұл бағыттағы ғылыми жұмыстардың нәтижелері ТМД елдерінде және одан тыс жерлерде кеңінен танымал.
Профессор Цой С. әзірлеген әлемдік тәжірибеде баламасы жоқ болашақ кенішінің жерасты тау-кен
байыту кешенінің инновациялық технологиясы ерекше назар аударуға тұрарлық. Ол «Кенді толық қайта өңдеу (кен дайындау, байыту, сілтісіздендіру) тау-кен өндірісінің үздіксіз процесі ретінде оларды өндіру орындарында жүргізілуге тиіс» деген тұжырымдаманы алға тартты. Оның мәні жердегі байыту
фабрикасын салудан толық бас тарту, қалдық қоймаларын жою болып табылады.
Өмірінің соңғы жылдарында профессор Цой С. тік, сондай-ақ көлденең ұңғымаларда ЖЗ параболалық
зарядтарын қол-дана отырып, кен өндірудің инновациялық технологияларын әзірлеу және әлемдік
стандарт деңгейіне жауап беретін тікелей кен орындарында кендерді қайта өңдеу бойынша ауқымды
ғылыми жұмыстар жүргізді. Қатты пайдалы қазбалар кен орын-дарын пайдаланудың әлемдік
тәжірибесінде алғаш рет түсті металдардың баланстық және баланстан тыс кендерін, сондай-ақ қалдық қоймасын пайдаланбай табиғи және техногендік шикізатты өндіру мен өңдеудің инновациялық
технологиясын әзірледі.
Ол жарылғыш энергиямен басқарылатын ЖЗ параболалық зарядтарымен кен өндірудің бірегей
инновациялық технологиясын әзірледі, ал алынған кендерді қайта өңдеу пресс-сүзгіні қолдана отырып, айналым турбулентті ағынында биохимиялық шайма-лаудың инновациялық техноло-гиясымен жүзеге асырылады.

Кен өндіру мен қайта өңдеудің осы инновациялық технологияларының барлығына ҚР бірнеше
инновациялық патенттері алынды.
Өмірінің соңғы 5 жылында профессор Цой уранның гидроген кен орындарын пайдаланудың
инновациялық технологиясын әзірлеумен айналысты. Нәтижесінде ол уран өндірудің әлемдік
тәжірибесінде аналогы жоқ «Бір блок – бір поршеньдік ұңғыма» жүйесі бойынша уранның өнімді
ерітінділерін өндірудің бірегей технологиясын әзірледі, оған ҚР инновациялық патенті алынды.
Профессор Цой С. өзінің ғылыми жұмысын белсенді педагогикалық қызметпен сәтті ұштастырды.
Оның еңбек өмірінің едәуір бөлігі Қазақстан Республикасының бас техникалық жоғары оқу орны – Қ.И.
Сәтбаев атындағы ҚазҰТЗУ-мен (бұрынғы Қазақ политехникалық институты) байланысты.
Өзінің 45 жылдық педагогикалық қызметінде ол өзін дарынды педагог және әдіскер ретінде танытты.
Оның дәрістері әрдайым ғылымилығымен, анықтығымен, материалдың сыйымдылығымен және
математикалық аппаратты кеңінен қолдана отырып қол жеткізген ұғымдардың дәлдігімен ерекшеленді.
Осы жылдар ішінде профессор С.Цой еліміздің тау-кен өнеркәсібінің барлық кәсіп-орындарында табысты жұмыс жасап жүрген бірнеше жүздеген жақсы даярланған тау-кен инженерлерін даярлап шығарды.
Профессор С.Цойға тән қасиеттерді, артықшылықтарды, мінез ерекшеліктерін атап өтпеуге болмайды.
Ұстанымдылық, өз көзқарасын қорғау қабілеті, көзқарастар мен бағалаудың қатаң логикасы мен
дәлелділігі, ұқыптылық, жаңашылдықтың қайтымсыз энергиясы және керемет еңбекқорлық, жоғары өзін- өзі тану, үлкен ғалымның қарапайымдылығы, сыпайылық, адамдарға қамқорлық пен көңіл бөлу, жеке сүйкімділік, оптимизм және нағыз интернационализм сияқты қасиеттермен үйлескен.