top of page

Әлімхан Ермеков

Әлімхан Ермеков

Әлімхан Әбеуұлы Ермеков Алаш қоз­ғалысының жас та, алғыр, іскер қай­раткері болды. Алашорда үкіметінің мү­шесі, та­би­ғатынан зерек тұлға, мате­матика ғылымдарынан тұңғыш қазақ про­фес­соры. Әлімхан Ермеков 1891 жылы осы күнгі Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы, Бөріктас деген жерде дүниеге келді. Әкесі Әбеу халыққа қадірлі, озық ойлы, орысша сауаты бар, өз дәуіріндегі зиялылардың бірі болған.1899 жылы Қарқаралыдағы қалалық училищеге оқуға түседі.

Мектеп қабырғасында зе­йінді, алғыр болған Әлім­хан мектепті үздік бітіріп, 1905 жылы Семейдегі ер­лер гимназиясына түседі. Осы оқу ор­­нын 1912 жылы алтын медальмен біті­ріп, Томск технология институтының тау-кен факультетіне қабылданады. Томс­кідте оқып жүріп, орыстың озық ойлы ой­шылдарымен, ғалымдарымен та­ны­са­ды. Шоқан Уәлихановтың досы Григорий Потанин Әлімханның бойындағы білімге деген талпынысты көріп, тәнті болады. Қарт Потанин Әлімханға ағалық ақыл беріп, оған: «Әлімхан, сенің білімің – ол қазақтың білімі. Сол себепті жақсы оқы және өзгелерді оқыт», – деп үлкен үміт артқан. Осы сөздерді Әлімхан өмірлік ұстанымына айналдырып, ақтық демі қалғанша ұлтымызға еңбек етті.

Потанин Ермековке бекер назар ау­дармағанын уақыт дәлелдеді. Әлімхан Ермеков өз қолымен толтырған анке­таларда ағыл­шын, неміс, француз, ита­льян тілдерін білетінін көрсеткен. Қыз­меттес, шәкірт болған және Әлімхан Ер­мековпен өмір жолы тоғысқан тұл­ғалардың барлығы дер­лік Әлімхан жа­йында жылы лебіз біл­дірген.

Патша өкіметі құлатылғаннан кейін елдегі қалыптасқан жағдайды айқындап, алда не істеу керектігін шешіп алу үшін жер-жерде қазақ съездері ашылып жат­ты. Ә.Ермеков алғаш рет саяси іске алаш қозғалысына, 1917 жылы 27-сәуір-7-мамыр аралығында өткен Семей об­лыстық қазақ съезіне қатысады. Онда ол басқа да адамдармен бірге съезд пре­зидиумының хатшылығына, одан кейін съезд шешімімен Семей облыстық қазақ комитетінің мүшелігіне сайланады. Әмбе ол, қазақтар жағынан Халел Ғаббасов екеуі Семей облыстық атқару комитетінің төрағасының орынбасары болады. Шілде айындағы жалпықазақтық съезде Семей облысынан Бүкілресейлік құрылтай жи­налысына депутаттыққа ұсынылады.

1917 жылы 8-17-қазанда 1-Сібір об­лыстық съезіне делегаттар жиналысы атынан қатысады да, оның президиумына Семей облысынан кіреді. Съезде Сібір автономиясының негізгі заңын жаза­тын комитет құрылып, оған қазақ деле­гаттары Ә.Ермековті кіргізеді. Міне, алаш жолындағы көптеген саяси істерге қаты­сып, шыңдалған Әлімханды «Қазақ» газеті «Технологический институтқа асқан зеректер ғана түседі. Әлімхан білімді, шешен, өткір, халыққа қызмет етуді өзіне парыз санаған жігерлі жас азамат», — деп сипаттайды. Осындай жан-жақты дарын иесі жас сұңқардың желтоқсанда өткен жалпы қазақ съезінде Алашорда үкіметінің мүшелігіне өтуі таңғажайып емес еді. Әмбе ол, «Алаш» партиясының Семей облыстық комитетінің мүшесі де болатын.

Әлімхан Ермековтің тарихи зор ең­­бе­­­гінің бірі — Қазақ автономиясы шек­арасының біртұтастығын жанқиярлық­пен қорғауы. Осы орайда ол 1920 жылы 17-тамызда В.И.Лениннің төрағалығымен өткен қазақ өкілдері қатысқан Халық ко­миссарлары кеңесінің мәжілісінде Қазақ автономиясы туралы мәселе қаралғанда, Қазақстанның жағдайы туралы Ә.Ер­меков баяндама жасайды. Онда ол жер, Қазақстанның шекарасы туралы мә­селелерді қамтып, өктемшіл, озбыр, отар­шылдық пиғылдағы өкілдермен қызу ай­тысқа түсіп, өз пікірін тиянақты, жан-жақты, бұлтартпас дәлелдермен қорғап шығады. Шовинистер өз кінәсін мойындап, нә­ти­жесінде, кезінде қазақтардан тар­тып алынған Каспийдің теріскей жаға­ла­уындағы ені бір шақырымдық және Ер­тістің сол жағалауындағы он ша­қырымдық ұлан-ғайыр жер Лениннің тікелей қол­да­уымен Қазақ еліне қай­тарылады. Қазақ ав­то­номиясын құру­да Ә.Ермековтің өл­шеусіз еңбегін зер­делей оты­рып, онан кейінгі жа­сам­паздық жыл­­дары Қа­зақ елі­нің шаруа­шылық жа­­йын қалып­тас­ты­рып, ны­­­­­­­ғай­туға ха­лық­ты ағарту сияқ­ты нақ­ты істерге ба­ғытталғандығына көз жеткіземіз. Қар­қаралыда мектеп аша­ды, Ташкент пен Алматыдағы жоғары оқу орындарында математикадан дә­ріс оқиды. «Ұлы ма­те­матика курсы» 1-бөлім (1935), «Қа­зақ тілінің математика терминдері» (1936) атты оқулық, кітап­тарды жарыққа шы­ғарады. Қазақ ара­сынан тұңғыш ма­тематика ғылымының профессоры ата­ғын алады. Сонымен бірге нағыз білім мен біліктілікті қажет ететін сала — Халық шаруашылығын жос­парлау комитетінде және басқа да жауапты қызметтерде болады. 1929-1930 жылдары бір топ қазақ зиялылары абақтыға алынып, тергеуге түскенде, Ә.Ер­мековті де түрмеге қоса қамайды. Алаш ісінің мүлдем құртылып, ұрпақтық сабақтастық үзіліп қалмауы және ұлт зиялылары болашақты ойлап, Алаштың жас түлек дарындары М.Әуезов пен Ә.Ер­­мековті сақтап қалу мақсатында олар, «кінәларын мойындап», сол жолы бос­тандыққа шығады. Алайда 1937 жылғы қара бұлт Ә.Ермековтің басына тағы да үйіріліп, 1939 жылы сотталып, 1947 жылға дейін түрмеде отырып шығады. Түрмеден шыққаннан кейін жаламен қайта ұста­лып, 1958 жылы босайды. 1957 жылы 26-қарашада толық ақталып, Қарағанды Мемлекеттік техникалық университетінде математикадан дәріс оқиды. 1970 жылы қайтыс болады.

bottom of page